De Tweede Kamer debatteert binnenkort over de nieuwe wet Ondermijning. Voorheen waren termen als overlast, leefbaarheid, en veiligheid de trefwoorden als het om criminaliteit ging, nu is het modewoord:  ondermijning. Burgemeesters krijgen straks in de nieuwe wet een forse uitbreiding van hun bevoegdheden. Maar de burgemeester als crime fighter is helemaal geen goed idee zeggen critici. Hoe kwam de term ‘ondermijning’ zo succesvol op de politieke agenda?

Door: Lejo Siepe en Willem de Haan

Een gemeentehuis dat in vlammen opgaat, en burgemeesters die bedreigd worden.  Schatrijke criminelen die sportclubs financieren, en drugsbazen die in volkswijken de nieuwe welzijnswerkers zijn. Dat beeld schetsten hoogleraar Pieter Tops en journalist Jan Tromp in 2017 in hun succesvolle boek: “de achterkant van Nederland.” Het boek opent met de schrikbarende conclusie uit een Tilburgs onderzoek uit 2013 dat de omzet van de drugscriminaliteit in Tilburg groter is dan die van de gemeentebegroting, zo’n 900 miljoen euro per jaar.

Peter Noordanus, voormalig burgemeester van Tilburg, was een van de eersten die waarschuwden voor het gevaar van ondermijning. Tegenwoordig is hij voorzitter van het Landelijk Strategisch Overleg Aanpak Ondermijning, een onderdeel van het Ministerie van Veiligheid en Justitie Op zijn kantoor in Den Haag  vertelt hij hoe het allemaal begon:  “Ik kreeg op mijn spreekuur een meneer die was lid geweest van de motorclub en die wilde daaruit stappen. Hij zat dik in de drugshandel, en was helemaal lens geslagen. Daarom wilde hij eruit stappen. Waarop ik dacht: ja, wat is dat voor een wereld.”

Ondermijning
Kort daarop heeft Noordanus opnieuw een ervaring: “Tijdens een wijkwandeling kwam ik in een woonbuurt, waar in een loods een XTC lab stond. Midden in die wijk, levensgevaarlijk.”  En hij geeft nog een voorbeeld: “Ik kwam aan de praat met ROC leerlingen over veiligheid en ik zei hoe zit het met de drugs hier? Waarop die jongeren mij vertelden wat je verdiende met op de uitkijk staan, pillen rijden, en hennep toppen knippen. Dan denk je:  ja waar gaat dat dan heen? Ze nemen geen krantenwijk meer, want ze  konden veel lucratiever aan de slag. Dan praat je echt over ondermijning.”  
In december 2010 wordt in Den Haag de” taskforce bestrijding georganiseerde criminaliteit” opgericht.  Brabant wordt een proeftuin, zo lezen we in  een beleidsnota van maart 2011: “Succesvolle initiatieven die in Brabant worden ontwikkeld kunnen later ook landelijk worden uitgerold.” 

De ontwrichtende werking van de drugscriminaliteit op de samenleving komt vanaf 2010 steeds nadrukkelijker op de politieke agenda. Burgemeester  Noordanus wil in 2012 een beter inzicht in de omvang van de problematiek en vraagt de universiteit van Tilburg om een onderzoek.  Begin 2014 komen de resultaten naar buiten. En daar kan niemand meer omheen. In Tilburg alleen al zouden tussen de 600 en 900 hennepplantages zijn waar zo’n 2500 mensen werken. De omzet van de wietteelt zou groter zijn dan de gemeentebegroting.  

Noord Nederland
Niet alleen in Brabant is er aandacht voor de ondermijnde werking van de wietteelt. Sinds een aantal jaren leeft het begrip ook volop in het noorden van Nederland. Op 4 juni van dit jaar rolde de politie een grote hennepkwekerij op in de gemeente Midden-Groningen. Een politiewoordvoerder spreekt van een “super professionele bende” en noemt de aangetroffen plantage de “Champions leage” van de drugscriminaliteit.  Een geschrokken waarnemend burgemeester Munniksma zegt tegen een verslaggever van RTV Noord dat dit al de twintigste kwekerij is die de politie oprolt  in de vijf maanden dat Munniksma  burgemeester van de gemeente is. “Dat is bijna elke week één.”

In de bestrijding van de ondermijnende criminaliteit trekken politie en OM in toenemende mate samen op met belastingdienst, de FIOD en de burgemeester. Die samenwerking vindt plaats in zogenaamde RIEC’s: Regionale Informatie en Expertise Centra. Burgemeester Ferd Crone van Leeuwarden is namens de Vereniging Nederlandse Gemeenten voorzitter van de landelijke werkgroep ondermijning. Daarin zitten 40 gemeenten die onlangs 100 miljoen euro kregen van het kabinet om georganiseerde misdaad tegen te gaan. Crone legt uit dat hij als burgemeester soms effectiever op kan treden dan het Openbaar Ministerie. Vermoed je een hennepplantage in een woning dan kan je als burgemeester op basis van de Algemene Politie Verordening de huurder op straat zetten en het pand verzegelen. Dat werkt soms sneller dan wanneer het Openbaar Ministerie een strafrechtelijk onderzoek moet opstarten en de rechter de individuele strafbaarheid van een verdachte moet vaststellen. Crone: “Het maakte de burger niks uit wie er optreedt, het OM, of wij als openbaar bestuur. Als er maar wat gebeurt.”

Kritiek
Op 24 juli maakte minister Grapperhaus in een brief aan de Tweede Kamer bekend op welke manier hij de ondermijnende criminaliteit wil aanpakken. Hij wil een nieuwe wet, de nieuwe ondermijningswet. Kern van die wet is een veel grotere  bevoegdheid voor de burgemeester om op te treden. Maar daar is niet iedereen enthousiast over. Mr. Jeroen van Bruggen is rechter in Groningen, en voorzitter van de fraudekamer van de rechtbank. Volgens van Bruggen kan de gedupeerde weliswaar achteraf naar de rechter stappen als hij uit zijn woning is gezet of als een clubhuis in gesloten, maar dan is het kwaad al geschied. De rechter kan het besluit van het bestuur alleen achteraf terugdraaien. Dat kan op gespannen voet staan met het beginsel dat je onschuldig bent tot het tegendeel bewezen is. Van Bruggen vindt ook dat hij in een strafzaak een duidelijker signaal aan de samenleving  kan afgeven door in een openbare zitting de zaak te behandelen.  

Ook de hoogleraar Openbare orderecht Prof. Michel Vols is kritisch: “Ondermijning is het nieuwe frame”, zegt hij, waar van alles en nog wat onder gevoegd wordt. Hij schreef onlangs een kritisch artikel over ondermijning en de juridische relevantie. Als we hem vragen wat ondermijning nu precies is zegt hij : “Dat is het grote probleem, iedereen verstaat er wat anders onder. Voor de één is het salafisme, voor de ander drugs. Het is een containerbegrip.”

Vertrouwelijk rapport
Duidelijk is in ieder geval dat het begrip ondermijning echt vleugels kreeg na het rapport over de omvang van de drugshandel in de regio Tilburg. waar meer geld in de wiethandel zou omgaan dan in de hele gemeentebegroting. Die conclusie komt uit een onderzoeksrapport, dat in 2013 verscheen onder de titel ‘Integraal Appel’. Maar wat staat er eigenlijk precies in dat rapport? Hoe is die berekening tot stand gekomen. En wat zijn de bronnen? Zelfs vijf jaar na dato is dat niet duidelijk omdat het rapport de status “vertrouwelijk” heeft. Totdat deze krant het onlangs in handen kreeg. En wat blijkt? Het rapport steunt zwaar op één, ook nog criminele bron. In het rapport lezen we: “Een insider meldt zich. Het komt maar zelden voor dat insiders die over een brede kennis beschikken van de gang van zaken in bepaalde criminele milieus, openheid van zaken geven. Een dergelijke unieke situatie deed zich voor in 2012, toen een man die zelf nauw betrokken was bij de wietcriminaliteit in Midden-Brabant het politiebureau binnenstapte en zich bereid toonde verklaringen af te leggen.”

Deze insider blijkt de cruciale bron in het rapport. Hij wordt een ‘bedreigde getuige’ genoemd. Maar wat vertelde bij aan de politie van Tilburg? “De bedreigde getuige maakte  een schatting van de totale hoeveelheid wiet die in Tilburg en omgeving aan opkopers wordt aangeboden. Het zou volgens hem gaan om 4.000 kilo natte wiet.”
 
Op basis van deze mededeling wordt door de opstellers van het rapport een reeks berekeningen gemaakt. Natte wiet wordt omgerekend naar droge wiet. Dagomzet naar weekomzet. Weekomzet naar jaaromzet. Ook wordt berekend hoeveel wietplanten voor deze veronderstelde productie nodig zijn en hoeveel wietplantages daarvoor nodig zijn. De informant heeft verder verklaard dat er volgens zijn schatting in Tilburg en omgeving dagelijks zo’n 2.500 personen werkzaam zijn in de wietteelt. Hoe hij aan dit aantal komt, blijft volstrekt onduidelijk. De schrijvers van het rapport concluderen: “Wanneer deze schattingen ook maar enigszins de werkelijkheid benaderen, zijn de financiële opbrengsten van de wietteelt gigantisch. Dit zou betekenen dat er op jaarbasis 728 miljoen Euro tot 884 miljoen Euro wordt binnengehaald, alleen al in deze regio.”
 
Korzelig
Peter Noordanus reageert korzelig als we onze bedenkingen over de kwaliteit van het rapport aan hem voorleggen:  “Jullie noemen dat ongevalideerd, maar ik vind dat een academische discussie. Zelfs al doe je wat af aan de cijfers, dan nog poets je het probleem van de drugscriminaliteit in Tilburg niet weg.“
Noordanus verwijst ook naar andere wetenschappers, die de informatie van de anonieme bron zouden staven. Maar in het rapport zelf wordt daarover gezegd:  

 “In de afgelopen jaren zijn wel pogingen gedaan om de omvang van de productie te schatten. Dat leverde hoogst uiteenlopende cijfers op. Toon van der Heijden, die op dat moment als onderzoeker werkte bij het Korps Landelijke Politiediensten kwam in 2006 uit op een ondergrens van de jaarlijkse productie van 323 ton en een bovengrens van 766 ton. Hoewel de bronnen beperkt en deels onvolledig waren en er dus terechte kritiek op mogelijk was, bleken er ook geen andere of nauwkeuriger basisgegevens voorhanden om een betere schatting van de omvang van de wietteelt te kunnen maken. Na Van der Heijden waagde dan ook geen enkele wetenschapper zich meer aan een nieuwe berekening”.

Eind augustus leek de geschiedenis zich te herhalen: volgens een rapport van de Tilburgse hoogleraar en lector aan de politieacademie Pieter Tops zou de omvang van de XTC handel in Nederland zo’n 19 miljard euro bedragen, vergelijkbaar met de omzet van Ahold. Dat rapport, in tegenstelling tot de eerdere studie over Tilburg wel openbaar gemaakt werd, oogste de nodige kritiek: Ook hier lijken de berekeningen op z’n zachtst gezegd nogal overtrokken. Maar de rapporten missen hun uitwerking niet: het begrip ondermijnende criminaliteit ligt bij ieder bestuurder en iedere officier van justitie voor in de mond

Lobby
Hoogleraar Vols noemt de razendsnelle opkomst van het woord ondermijning een succes voor de stevige lobby die gevoerd is vanuit de Vereniging van Nederlandse Gemeenten, van oud burgemeester Noordanus van Tilburg en van onderzoekers die nauw betrokken zijn bij de Politie Academie. Hij spreekt van een frame met als doel zoveel mogelijk geld en middelen binnen te halen en bevoegdheden aan te scherpen. “Burgemeesters staan aan de frontlinie en de positie van het OM vervaagt. Daar kun je als overheid voor kiezen, maar dat is een heftige beslissing. Wij bouwden honderden jaren aan een rechtssysteem met bescherming en grondrechten omdat wij willen dat de staat niet zomaar over iemand heen walst. Dat gebeurt nu wel. En dat gaat wel wat ver. In de strijd tegen de hennepteelt lijkt alles geoorloofd en neemt een burgemeester het voortouw om van alles en nog wat te sluiten”.

Zijn bewering wordt gestaafd door een recent onderzoek van Mr. Michelle Bruijn van de Rijks Universiteit Groningen. De kersverse promovenda onderzocht 271 rechterlijke uitspraken. Conclusie: dertig procent van de woninguitzettingen vanwege de vondst van cannabis blijkt achteraf onrechtmatig. Burgemeesters gaan bij huisuitzettingen en het sluiten van panden hun boekje te buiten en worden vaker door rechters teruggefloten.

Vermenging
Vols “Het probleem zit er in dat de burgemeester niet op aarde is om criminaliteit aan te pakken dus de bevoegdheden zijn daar langzaam aan toegekend. Willen we burgemeesters en lokale overheden de rol geven die we vroeger aan de strafrechter gaven? Het zijn andere personen. Het zijn politici. Officieren en rechters zitten veel meer op afstand tot de politiek. Nu krijg je een vermenging van bestuursrecht en strafrecht en dat juich ik niet toe”.

De bedreigingen waar burgemeesters regelmatig mee te maken hebben lijken een logisch gevolg van de hardere aanpak die  burgemeesters kiezen, zegt de Groningse hoogleraar Vols. “Dat is natuurlijk ongewenst, maar het gebeurt. Je kunt je afvragen of je als burgemeester wel een crime fighter wil zijn. Zij staan vooraan op panden te sluiten terwijl dat eigenlijk de taak van de politie is. De nieuwe functie van sheriff roept vragen op.  En“, zegt Vols, “het is logisch dat als burgemeesters hun bestuursrechterlijke bevoegdheden gebruiken dat criminele organisaties terug gaan duwen. Als de burgervader in zijn oude rol van handhaver openbare orde was gebleven en de bestrijding over had gelaten aan het Openbaar Ministerie dan zou die burgemeester minder bedreigd gaan worden”.

Luister hier naar de Argos uitzending.